Bu noktadan sonra Türkiye’deki askeri darbeler şöyle tasnif edilebilir: a. 27 Mayıs 1960 b. 12 Mart 1971 c. 12 Eylül 1980 d. 28 Şubat 1997.
Türkiye’deki başarısız ya da etkisiz askeri darbe girişimleri ise şöyle tasnif edilebilir:
a. Talat Aydemir’in darbe girişimleri: 22 Şubat 1962 ve Mayıs 1963
b. 27 Nisan 2007 e-muhtıra c. 15 Temmuz 2016 FETÖ darbe girişimi.
Nedenleri ve Sonuçlarıyla 27 Mayıs 1960 Darbesi
Yukarıda sözü edildiği gibi darbelere yol açan ortak nedenler olmakla beraber her askeri darbenin kendine özgü nedenleri de bulunmaktadır.
Mayıs 1960 darbesiyle başlayalım. Nedenleri:
a. Vatan Cephesi uygulaması
b. Devalüasyonu ekonomik kriz; enflasyonist mali politikalar ve hayat pahalılığı -Karaborsa
c. Plansız yatırım politikaları ve yolsuzluklar.
d. Partizan bir yönetimin kurulması, hukuk devleti ilkelerinden uzaklaşılması, 6-7 Eylül 1955 olayları, Anayasayı ihlal, Tahkikat Komisyonun kurulması
e. Aydınların, gazetecilerin, üniversitelerin üzerinde kurulan baskı yönetimi, kısıtlamalar, görevden açığa almalar, hapis cezaları
f. Yasama organının gücünü ve meşruiyetini yitirerek Yürütme organının etkisi altına girmesi
27 Mayıs 1960 darbesinin sonuçlarına bakalım:
a. Askeri darbe geleneğinin önünü açtı.
b. Yassıada yargılamaları, yargılamanın siyasallaşmasına yol açtı; öncesindeki yargının baskı altında olmasından ve intikam aracı olarak kullanılmasından farklı değildi.
c. İdamlar (Menderes, Polatkan, Zorlu) toplumsal kutuplaşmayı bir kere daha kışkırttı.
d . 1961 Anayasası kabul edildi. Söz konusu anayasa tarihimizin en özgürlükçü anayasası olsa da, getirdiği düzen ile birlikte kendinden önceki döneme tepki niteliği taşımaktaydı. Uzlaşmanın değil tepkinin ürünüydü. Bu da beraberinde yeni sorunları getirdi. Meclis üstünlüğü sisteminin yerine anayasanın üstünlüğü sistemi oluşturuldu. Anayasa Mahkemesinin kuruluşu. Çift Meclis sistemi: Millet Meclisi + Senato: TBMM, Barajsız nispi seçim sistemi (Çoğunluk sistemine ve tek parti yapısının egemenliğine tepki ) Koalisyonların önünü açtı ve yürütmenin gücünü aşırı zayıflattı.
e. Planlı ekonomi için DPT’nin kurulması
f. Ordunun siyasette etkisinin artması ve yeni darbe girişimleri. Talat Aydemirin darbe girişimleri, İnönü’nün bastırması ve Aydemirlerin idamı.
g. Ordu içerisinde darbe yapan kadroların emir-komuta zincirinde olmamasının orduya etkisi. h. MGK’nın kurulması ve ordunun siyasetteki etkisinin kurumsal olarak artması.
ı. Asker kökenli cumhurbaşkanları Cevdet Sunay.
i. Geniş fikir özgürlüklerini sağlayan ortam; yükselen sol akımlar karşısında sağ akımların tepkisi ve toplumsal çatışma. 1961 Anayasasının topluma sağladığı imkânlar ve dönem, son yüz yıllık dönemde İkinci Meşrutiyet ile birlikte en özgürlükçü dönem olarak söylenebilir.
2 - Nedenleri ve Sonuçlarıyla 12 Mart 1971 Darbesi
12 Mart darbesine giden süreçte yaşananları şöyle sıralamak mümkün:
a. Ülkede yaşanan sağ-sol kutuplaşması.
b . Yaşanan olaylarının dünyayı olduğu gibi Türkiye’yi de etkilemesi. Boykot ve işgal gibi eylemlerin silahlı eylemlere dönüşmesi, çatışma ve soygunlar
c. Latin Amerika modelinden esinlenen sol grupların orduya sızarak etki yapmaya çalışması
d. Ordu içerisindeki 9 Martçı örgütlenme; Baas vb. bir yapılanma girişimi, Yön dergisi ve Devrim gazetesi, Doğan Avcıoğlu
e. Ekonomik kriz devalüasyonu
f. AP içerisindeki bölünme ve güç kaybı
g. Genç subayların rahatsız olması karşısında emir-komuta zinciri içerisinde ve 9 Martçı yapıya karşı yapılan darbedir.
h. Ordu dışarısında ise sağ hükümete karşı yapılmakla beraber radikal sol gruplar ana hedeftir. O nedenle ilk başta darbenin kime karşı yapıldığı anlaşılamamıştır.
ı. 27 Mayısın getirdiği özgürlüklere yönelik kısıtlama eğilimi de taşır. Haziran 1970 olayları DİSK’in kuruluşu.
i. Memduh Tağmaç’ın “Toplumsal ilerlememiz ekonomik ilerlememizin önüne geçti” sözlerinin bazı hak ve özgürlüklerin kısıtlanacağına işaret etmesi ve bu sözlerin darbe ortamında yapılacaklara işaret etmesi.
12 Mart darbesinin sonuçlarını şöyle özetlemek mümkündür:
a. 12 Mart, muhtıradır. 27 Mayıs, Meclisi kapatırken 12 Mart sadece hükümetin istifasını istemekle yetinmiştir.
b. Demirel istifa etmiş, ara rejim hükümetleri dönemi başlamıştır ( , Nihat Erim, Naim Talu, Ferit Melen).
c. Askeri yönetim ve artan etkisi. Ordu-Aydın birlikteliği tezi başarısız olmuştur.
d. İnönü ile Ecevit, darbeye karşı izlenecek politika nedeniyle yollarını ayırdı. İnönü yumuşak muhalefet ile yönlendirmeden yana iken Ecevit aleni tavır aldı.
e. Askeri vesayetten çıkış Faruk Gürler’in cumhurbaşkanı olmasını önleyerek mümkün oldu. Demirel-Ecevit uzlaşması bunun önünü açtı.
g. Şiddet eylemleri kısa süreli kesintiye uğrasa da sonrasında hız kazandı.
h. Siyasal cepheleşme ve terör eylemleri 12 Eylül’ün nedenlerinden birini oluşturacaktır.
ı. ABD’nin etkisiyle haşhaş ekimi yasaklandı. Bunu kaldıran Ecevit hükümeti oldu.
Nedenleri ve Sonuçlarıyla 12 Eylül 1980 Darbesi.
Türkiye tarihinde yaşanan en ağır askeri darbe 12 Eylül 1980 darbesidir. Nedenleri şöyle sıralanabilir:
a. Sağ-sol cepheleşmesi, Milliyetçi Cephe
b. Suikastlar, faili meçhul cinayetler, katliamlar Cavit Orhan Tütengil, Kemal Türkler, Gün Sazak, Abdi İpekçi, Nihat Erim, Maraş ve Çorum olayları, 1 Mayıs 1977 katliamı
c. Ekonomik kriz; 24 Ocak 1980 kararları ve devalüasyonu
d. Siyasal sistemdeki tıkanma. Zayıf hükümetler; tek başına hükümet kuramayış ve küçük partilerin etkisi, 200 gün gibi uzun bir süre hükümet kurulamayışı. 5 Haziran 1977 seçimleri: CHP % 41 oy, 213 milletvekili (salt çoğunluk 226) , Güneş Motel pazarlıkları
e. Cumhurbaşkanı seçeminde uzlaşmanın gerçekleşmeyişi, Mart-Eylül 1980 arasında cumhurbaşkanlığının vekâletle yürütülmesi
f. Batı ile yaşanan sorunlar; Amerikan ambargosu, Haşhaş ekimi ve Kıbrıs meselesi
g. Darbede dış etkenler Soğuk savaş koşulları ABD’nin İran ve Afganistan’dan sonra Türkiye’yi de kaybetmek istememesi Kontrollü darbenin önünü açtı.
Darbenin sonuçları şunlardır:
a. Emir-komuta zinciri içerisinde yapıldı. Yaşanan en sert darbedir.
b. Soğuk Savaş döneminin son darbesidir.
c.Yunanistan NATO’ya geri döndü. Öncesinde Demirel ve Ecevit, Yunanistan’ın dönüşünü VETO etmişlerdi. Yunanistan, Kıbrıs Barış Harekâtı sonrası NATO’nun askeri kanadından çıkmıştı.
d.Yüz binlerce gözaltı, tutuklama, idamlar ve işkenceler
e. Siyasal partiler ve TBMM kapatıldı. Liderler tutuklandı. Siyasi yasaklı oldular. e.1982 Anayasası kabul edildi. 1961 Anayasasından farklı olarak tarihimizin en kısıtlayıcı anayasasıdır. 1961 Anayasası nasıl kendinden önceki döneme tepki niteliği taşıyorsa, 1982 anayasası da kendinden önceki döneme tepki niteliği taşır. 1961 de 1982 de askerlerin hazırlattıkları anayasalardır.
f. Liberal ekonomi politikaları devreye girdi. Sendikal hak ve özgürlükler kısıtlandı.
g. Kontrollü çok partili rejim devreye girdi. Pek çok parti ve siyasetçi veto yedi.
h. % 10 seçim barajı geldi. Küçük partilerin etkisi kırıldı. Bununla birlikte merkez sağ ve merkez solda parçalanma meydana geldi.
